Adeilad yr Institiwt, Caernarfon

Caernarfon town council logo

Adeilad yr Institiwt, Allt Pafiliwn

Adeiladwyd yr adeilad tri-llawr hwn ym1884, a’i brif nod oedd diwallu anghenion addysgol a diwylliannol y werin. Roedd yna ystafell ddarllen a llyfrgell ar y llawr gwaelod, darlithfa ar yr ail lawr ac ystafell gelf ar y trydydd. Roedd yna ddwy siop ar lefel y stryd, er mwyn cynhyrchu rhent i dalu costau cynnal a chadw’r adeilad.

Ym 1912, ehangwyd yr Institiwt i greu siambr i’r cyngor ar y llawr cyntaf. Gellir gweld arddull Art Noveau y cyfnod mewn nodweddion fel dolenni pres y drysau a’r gwaith pren. Ar lawr gwaelod yr estyniad, roedd yna lyfrgell ehangach, a daeth honno’n Llyfrgell y Sir yn nes ymlaen. Mae un o’r lampau nwy yno hyd heddiw, ac mae’r ffenestri lliw yn adlewyrchu urddas gwreiddiol yr adeilad.

Yn y seler, roedd baddonau cyhoeddus y dref, ac roeddent yn cael eu defnyddio mor ddiweddar â’r 1960au. Yn ystod y Rhyfel Mawr, roedd milwyr a oedd yn gwersylla'r ochr draw i afon Seiont yn cael eu martsio i mewn i’r dre am eu trochfa wythnosol!

Cyflwynwyd cadair y maer gan y Cofi genedigol Syr Williams Preece (1834-1913) pan gafodd ei ordeinio’n Rhyddfreiniwr cyntaf y Fwrdeistref.  Ef oedd prif beiriannydd Swyddfa’r Post ac un o arloeswyr telegraffiaeth ddiwifr a signalau a negeseuon rheilffyrdd.   Bu’n arbrofi gyda chyfathrebu diwifr yn Ne Cymru rai blynyddoedd cyn annog disgybl iddo, Guglielmo Marconi i ddatblygu’r offer a anfonodd neges ddiwifr gyntaf y byd dros y môr ger Penarth ym 1897.

Mae’r adeilad hefyd yn gartref i Siarteri a Seliau Brenhinol Caernarfon, gan gynnwys y gyntaf, a gyhoeddwyd gan y Brenin Edward I ym 1284 ar enedigaeth ei fab yng Nghaernarfon, sef Edward II. Mae’r adeilad yn cynnwys cadeiriau o Arwisgo’r Tywysog Siarl yn Dywysog Cymru ym 1969, a gwenithfaen o’r Gyngres Geltaidd a gynhaliwyd yng Nghastell Caernarfon ym 1904 i hybu undod rhwng Cymru, Llydaw, Cernyw, Iwerddon, yr Alban ac Ynys Manaw.

Yno hefyd gwelir maen colyn y “gât gyrffyw”. Bob nos, byddai’n cau mynedfa’r Porth Dwyreiniol i’r dref gaerog. Cyferchid agoriad y gât yn y bore bach drwy ganu’r gloch gyrffyw - ceir cof annwyl amdani’n cael ei galw’n ‘gloch yr uwd’.

Ceir manylion ynglŷn â phaentiadau’r Institiwt ar y dudalen HistoryPoints hon. Ar y wal sy'n wynebu Allt Pafiliwn mae plac llechen er cof am Syr Llewelyn Turner, y maer a ysgogodd gyflenwad dŵr glân i'r dref yn dilyn achosion colera ym 1866.

Hyd heddiw, yr Institiwt yw cartref Cyngor Tref Frenhinol Caernarfon, ac mae hi ar gau i’r cyhoedd fel arfer, heblaw am ambell i ddiwrnod penodol ym mis Medi.

Côd post: LL55 1AT    Map

Gwefan Cyngor Tref Frenhinol Caernarfon

Tour button for Caernarfon words and music tour Navigation previous buttonNavigation next button