Gweithdy peiriannau yr hen waith brics, Porth-gain

Yr adeilad mawr, a elwir Tŷ Mawr yn lleol, yw’r unig adeilad sydd wedi goroesi ar safle gwaith brics Porth-gain – un o’r dyrnaid o safleoedd ym Mhrydain a gynhyrchai friciau o wastraff llechi.

Old photo of Porthgain brickworksO 1851 tan 1931, roedd Porth-gain yn bentref diwydiannol ac yn borthladd prysur. Roedd llechi ac ithfaen yn cael eu cloddio gerllaw er mwyn eu hallforio ac at ddibenion lleol. O 1889 ymlaen roedd gwaith brics ynghyd â dwy simdde yn taflu eu cysgod dros ganol y pentref.

Roedd y llechi lleol o ansawdd gwael. Am bob tunnell o lechi a godid o ddyfnder ymledol pwll y chwarel, byddai tunelli lawer yn cael eu gollwng i’r môr. Anodd oedd cloddio yn y fan hon a’r farchnad braidd yn anodd. Yn 1889 daeth cwmni’r chwarel yn eiddo i Herbert Birch, gŵr busnes o Fanceinion a chyflwynwyd amryw welliannau sylfaenol o ran dulliau gweithio ganddo ef.

Old photo of Porthgain brickworksGalluogai twnnel newydd 150 meter o hyd i ddramiau (cerbydau rheilffordd cyntefig) gludo’r llechi da a’r gwastraff o bwll y chwarel i’r harbwr. Câi’r llechi da eu trin yno a’u hallforio. Gellir gweld y twnnel hyd heddiw; y cyntaf ar du chwith yr harbwr ger y bwrdd dehongli. 

Yn y Tŷ Mawr roedd y peiriannau a oedd yn briwsioni’r gwastraff, cyn ei weithio a’i gywasgu’n friciau. Byddai’r briciau yn cael eu crasu mewn odyn Hoffman gerllaw, yn yr adeilad â’r muriau crwm a welir mewn hen luniau. Gallai’r odyn gynhyrchu 50,000 o frics bob wythnos. Gellir gweld odyn Hoffman sylweddol ar gei Llanymynech, Powys.

Old photo of workers outside the brick drying sheds at PorthgainByddai’r brics yn cael eu caledu mewn siediau sychu (lle y mae’r maes pêl- droed, bellach). Mae’r llun isaf yn dangos gweithwyr y tu allan i’r siediau. Byddai mwyafrif y briciau yn cael eu hallforio i drefi a dinasoedd twf De Cymru a glannau Hafren. Mae’r hopranau sylweddol gyferbyn â’r harbwr wedi’u hadeiladu o friciau Porth-gain.

Yn 1912 y daeth cynhyrchu briciau i ben. Chwalwyd yr odyn yn 1926 a’r siediau sychu yn ystod y 1950au, ynghyd â simdde’r odyn a oedd yn 30 meter o uchder a simdde lai y cwt injans. Erbyn hyn mae Shed Bistro wedi meddiannu cytiau injan a bwylerdai gorffennol Tŷ Mawr. Gellir gweld pwtyn sgwâr o’r simdde frics y tu ôl i’r bistro. Mae Tŷ Mawr ar restr Gradd 2 ac yn eiddo i Awdurdod Parc Cenedlaethol Sir Benfro.

Diolch i Philip Lees, ac i Rob a Caroline Jones am yr hen luniau. Cyfieithiad gan yr Athro Dai Thorne

Cod post: SA62 5BN    Map

Wales Coastal Path Label Navigation anticlockwise buttonNavigation clockwise button