Eglwys Martin Sant, Lacharn

Mae’r eglwys hon y pen arall o’r dref o’r castell Normanaidd. Mae hynny’n awgrymu fod yr eglwys yno cyn y cyfnod Normanaidd. Dyna a awgrymir, yn ogystal, gan y groes o garreg a gafodd ei darganfod yma (gweler y llun isod). Bellach, mae’r groes a’i cherfwaith cain o’r ddegfed ganrif, i’w gweld yn yr eglwys.

Old painting of Laugharne churchRoedd cred bod un o’r ffynhonnau gerllaw’r eglwys yn adfer golwg y deillion. Mae’n bosibl fod y safle yn gysegrfan cyn iddi gael ei mabwysiadu gan Gristnogion. Mae naddu hardd ar y garreg yn ogystal â maint enfawr y plwyf gwreiddiol yn awgrmu bod Eglwys Martin Sant yn eglwys o bwys – mam eglwys y plwyfi a dyfodd o’i hamgylch mewn cyfnod diweddarach.

Mae’r beddrodau ym mhen uchaf y fynwent yn dyst o gyfoeth pobl leol ar un adeg. Ymhlith y rheini sydd wedi eu claddu yma, mae’r bardd Dylan Thomas a drigai yn Lacharn yn ystod pedair blynedd olaf ei fywyd. Nodir ei fedd gan groes wen o bren ger canol yr estyniad i’r fynwent (wedi croesi’r bont).

Mae’n bosibl bod eglwys wedi’i hadeiladu o gerrig yma o gyfnod cynnar iawn. Codwyd eglwys newydd yn y bedwaredd ganrif ar ddeg gan Syr Guy de Brian, arglwydd y faenor. Mae sgrin addurniadol yr eglwys wedi ei diogelu – yr enghraifft hynaf o’i bath yn ne-orllewin Cymru. Mae Ffenestr y Gardys, chwedl llawlyfr yr eglwys, yn cynnwys ychydig o wydr lliw o’i eglwys ef ac yn coffáu ei ddyrchafiad i’r urdd farchogol. Mae’r eglwys groesffurf bresennol yn perthyn i’r bymthegfed ganrif.

Mae’r cofddelwau hynod ar y tu mewn yn coffáu’r Barnwr Syr John Powell, Plas Broadway. Llywyddodd ef yn achosion saith o esgobion yn ystod teyrnasiad Iago II. Yn y pen draw parodd rhyddhau’r esgobion bod Iago II yn ffoi. Cafodd ef ei olynu gan William III, a William a ganiataodd gynnal marchnadoedd wythnosol a feiriau blynyddol yn Lacharn. Arwydd o ddiolch, hwyrach. Mae’r ddogfen gymeradwyo a’i sêl i’w gweld yn neuadd y dref.

Photo of Celtic cross in Laugharne churchUn o’r cyn-glerigwyr oedd William Thomas (1638-1677). Yn ôl yr hanes cafodd ei fygwth â phistol a’i droi allan o’r eglwys gan filwyr Cromwell. Agorodd ysgol yn Lacharn cyn ail-gydio yn ei ddyletswyddau eglwysig. Bu’n esgob Tyddewi ac wedi hynny yn esgob Caerwrangon.

Thomas Phillips (1706-1748) a drefnodd blannu’r coed yw yn y fynwent yn 1720. Yr enw ar yr ywen agosaf at yr eglwys oedd ‘coeden y cadno’. Roedd pennau cadnoid, moch daear, cathod gwyllt a thylluanod yn cael eu rhoi arni wedi iddyn nhw gael eu dal gan y rheini oedd yn derbyn tâl am eu difa.

Ef, yn ogystal, oedd yn gyfrifol am osod y côr o chwe chloch (sy’n dal i gael eu canu) ac am gomisiynu lliain cain ar gyfer yr allor. Y gymwynas fwyaf arwyddocaol o’i eiddo, o bosib, oedd penodi Griffith Jones yn gurad ac ysgolfeistr yn 1709. Byddai grym ei bregethu yn denu cynulleidfaoedd o ryw 3,000, felly byddai’n pregethu y tu allan i’r eglwys yn gyson – o’r porth gogleddol yn ôl yr hanes. Roedd yn un o wŷr mwyaf dylanwadol Cymru’r ddeunawfed ganrif,

Diolch i Peter Stopp, ac i’r Athro Dai Thorne am y cyfieithiad

Cod post: SA33 4QE    Map

Gwefan yr Eglwys

Gwefan Laughrne Lines – rhagor o wybodaeth am yr eglwys a’r dref 

button-tour-CE previous page in tournext page in tour