Gorsaf reilffordd Tonypandy
Roedd yr orsaf hon yn ychwanegiad hwyr gan y Taff Vale Railway. Agorodd yn 1908 ac yn fuan bu'n ddefnyddiol i'r awdurdodau yn ystod terfysgoedd Tonypandy (gweler isod). Mae’r awyrlun o 1948 i’w weld yma trwy garedigrwydd Llywodraeth Cymru – gweler y troednodiadau am fanylion.
Roedd gorsaf ‘Tonypandy a Trealaw’ wedi’i lleoli ger yr afon a’r pontydd a gysylltai Trealaw â Thonypandy. Roedd ganddo lifft bagiau hydrolig a llwyfannau bob ochr i'r rheilffordd tri thrac. Ochr yn ochr roedd seidins ar gyfer pyllau glo Pandy ac Anthony, a oedd ar draws yr afon ac yn rhan o lofa Naval. Roedd sied nwyddau ger yr orsaf yn delio â danfoniadau lleol.
Dim ond y platfform ar gyfer trenau i gyfeiriad Pontypridd sydd wedi goroesi. Mae ffordd osgoi'r A4058 yn meddiannu hen dir rheilffordd, ac mae cylchfan yn agos at yr orsaf.
Derbyniodd yr orsaf-feistr cyntaf yma, William Henry Venn, bwrs o aur a “chyllylliaeth a cherfwyr i’w wraig” Edith ar ei ddyrchafiad i orsaf Treherbert. Yn ei ddigwyddiad ffarwelio mewn gwesty ar 15 Hydref 1910, mynegodd ei ddiolchgarwch bod staff gorsaf Tonypandy yn cydweithio’n deyrngar ar yr adeg hon o anghydfodau llafur.
Dair wythnos yn ddiweddarach, gorlifodd anghydfodau llafur yn Nhonypandy. Sbardunwyd terfysg ac ysbeilio gan anghytundeb rhwng gweithwyr a rheolwyr glofeydd. Rhoddodd yr Ysgrifennydd Cartref Winston Churchill filwyr wrth law tra bod atgyfnerthion yr heddlu yn cael eu rhuthro i mewn o Gaerdydd, Bryste a Llundain.
Anfonodd Heddlu Llundain 200 o gwnstabliaid ar y trên post i Gaerdydd ar 7 Tachwedd. Cafodd eu cerbydau eu datgysylltu yng Nghaerdydd a’u hanfon ymlaen “gyda chyn lleied o oedi â phosibl” i Bontypridd, lle anfonwyd 50 o gwnstabliaid i Aberaman (lleoliad anghydfod mawr arall). Daliodd y 150 arall y trên nesaf i Donypandy, lle cawsant eu cyfarch gan lanciau yn taflu cerrig.
Yn y cyfamser, daeth trên arbennig â 70 o heddlu marchogol a’u ceffylau o Lundain i Gaerdydd, lle cysylltodd y Taff Vale injan yn ddi-oed ar gyfer gweddill eu taith. Cafodd yr aflonyddwch ei dawelu ond anfonwyd milwyr i mewn fel rhagofal.
Dros y pythefnos nesaf, bu glowyr ar streic yn gwylio pob trên yn cyrraedd Tonypandy am blacklegs (pobl a fyddai’n gweithio yn ystod streiciau). Hefyd, aethant i mewn i flychau signal i atal trenau nwyddau yr amheuir eu bod yn cynnwys blacklegs. Pan gyrhaeddodd pedwar dyn wedi’u gwisgo mewn dwngarîs yr orsaf, aeth y streicwyr â nhw i’r afon a’u trochi cyn eu hanfon yn ôl i Gaerdydd ar y trên nesaf. Hebryngwyd dau blackleg o Lofa Morgannwg i orsaf Tonypandy gan bicedwyr a thyrfa o ferched a phlant.
Cod post: CF40 2TU Map
Troednodiadau: Beth allwch ei weld yn yr awyrlun
Mae’r platfform sydd wedi goroesi i'r dde o'r traciau rheilffordd, ger y canol. Gyferbyn mae'r bont droed oddi ar y bont ffordd a arweiniai at y platfform arall. Roedd adeilad yr orsaf ger y bont droed yn cynnwys y lifft bagiau, ac roedd croesfan berfa ger y llawr gwaelod yn darparu mynediad gwastad dros drac y pwll glo i'r platfform.
Y tu ôl i'r platfform hwnnw gwelir tair wagen wedi’u llwytho â phropiau pwll (pyst pren ar gyfer cynnal twnneli glofeydd). Mae wal o bropiau pwll yn gwahanu'r cilffyrdd oddi wrth yr orsaf a'r brif linell. Gwelir y sied nwyddau a’r blwch signalau yn y gornel dde uchaf, uwchben Ysgol Gynradd Trealaw. Yn y gornel chwith isaf mae pen glofa’r Pandy.