Sgwâr Uxbridge, Caernarfon
Daeth y fasnach lechi â ffyniant i Caernarfon ac felly roedd angen mwy o dai i bobl broffesiynol. Roedd Sgwâr Uxbridge, a adeiladwyd rhwng 1834 a 1852, yn darparu tai sengl mewn tref lle'r oedd bron pob preswylfa arall mewn terasau.
Roedd y tai yn wynebu sgwâr hir gyda gerddi canolog cul. Er bod eu meintiau'n amrywio, roedd ganddynt arddull bensaernïol gyffredin (a barhaodd rownd y gornel i'r ddau dŷ cyntaf yn Stryd y Degwm).
Daw enw’r Sgwâr oddi wrth y tirfeddiannwr lleol Henry William Paget (1768-1854), 2il Iarll Uxbridge ac Ardalydd Ynys Môn. Collodd goes ym Mrwydr Waterloo. Roedd yn byw wrth ochr Afon Menai yn Plas Newydd.
Roedd gatiau haearn ar draws fynedfa gerbydau'r sgwâr. Gallwch weld y giât, rheiliau a phileri cerrig sy'n cyd -fynd â hi heddiw. Roedd y Sgwâr yn gymuned gaedig gyda’r gatiau, ac efallai nad yw'n syndod bod dau swyddog refeniw yn 1861 yn byw y tu ôl i'r gatiau! Nid nhw oedd y bobl fwyaf poblogaidd yn Caernarfon, wrth i refeniw a threthi gael ei casglu ganddynt a dyletswyddau’r swyddogion oedd cosbi os na thalwyd yr arian. Roedd “swyddog refeniw” wedi ymddeol hefyd yn byw yn Sgwâr Uxbridge ym 1861.
Roedd Ysgol Ramadeg Sgwâr Uxbridge yn un o'r tai. Roedd yr athro T C Revis yn byw yno ym 1861 gyda'i wraig Emma, ei chwaer a'i nai (disgybl), gwas ac wyth o ddisgyblion preswyl arall. Roedd y bechgyn rhwng 11 a 16 oed. Roedd rhai yn dod o Sir Gaernarfon ac eraill o gyn belled i ffwrdd â Middlesex, Hampshire a Sir Benfro. Yn 1869, o dan y Prifathro H H Davies, roedd gan yr ysgol swyddi gwag ar gyfer “dynion ifanc a fwriadwyd ar gyfer bywyd masnach”.
Roedd y syrfëwr sirol John Thomas hefyd yn byw yn Sgwâr Uxbridge yn 1861, fel y gwnaeth George Titterton, argraffwr yn niwydiant argraffu mawr Caernarfon. Preswylydd arall oedd y Clerc a Syrfëwr John Jackson o Ymddiriedolaeth Harbwr Carnarfon. Ymhlith y preswylwyr eraill roedd asiant chwarel lechi, clerc masnachol yn y fasnach lechi a dau gapten llong.
Cadwodd Ellin Williams dŷ llety yma. Ym mis Ebrill 1861 ei lletywyr oedd y Ciwrat y Parch Enoch Richards (Eglwys Lloegr) a'r Parch Benjamin Jones, gweinidog Methodistaidd Calfinaidd.
Roedd pob un o'r tai yn perthyn i'r Arglwydd Penrhyn erbyn 1906, pan gawsant eu rhoi ar werth. Prynwyd y mwyafrif gan eu tenantiaid, a oedd yn cynnwys Gwenlyn Evans. Arhosodd ei dŷ ym mherchnogaeth a galwedigaeth y teulu tan 2021.
Cod post: LL55 2RE Gweld Map Lleoliad