Hen Ddoc Dwyreiniol Bute, Caerdydd
Y llyn hirsgwar hwn yw'r rhan sydd wedi goroesi o ddoc a adeiladwyd yn y 1850au ar gyfer y diwydiannau glo a haearn llewyrchus. Ymhellach i'r de, roedd y doc yn troi tua'r de-orllewin i'r loc lle'r oedd llongau'n mynd i mewn o fasn mawr.
Roedd angen y doc newydd oherwydd bod y cloeon yn noc mawr cyntaf Caerdydd, a agorwyd ym 1839, yn rhy fach ar gyfer y llongau mwy a oedd wedi dod yn fwyfwy cyffredin. Daeth y doc 18 erw gwreiddiol i gael ei adnabod fel Doc Gorllewinol Bute pan sefydlwyd Doc Dwyreiniol Bute, 45 erw.
Dechreuodd y gwaith o gloddio’r doc dwyreiniol ac adeiladu waliau’r ceiau a’r glanfeydd ym mis Ionawr 1852, yn fuan ar ôl i lawer o bobl gael eu dadleoli gan newyn tatws Iwerddon. Darparodd prosiect y doc waith i lawer o lafurwyr Gwyddelig. Roedd rhai yn cael eu cartrefu gyda’u teuluoedd mewn cymuned newydd (i’r gogledd o’r doc dwyreiniol) a adnabwyd am genedlaethau fel ‘Iwerddon Fach’.
Pan agorodd hanner cyntaf doc y dwyrain ym mis Gorffennaf 1855, rhoddodd y contractwr adeiladu ginio i’r 700 o ddynion yr oedd yn eu cyflogi ar y prosiect. Trefnwyd y llongau cyntaf i fynd i mewn yn ôl cenedligrwydd, gan ddechrau gydag un Seisnig (tra bod y band yn chwarae Hearts of Oak), yna Ffrangeg, Sardinaidd ac Americanaidd (i alawon priodol).
Agorodd y doc dwyreiniol gorffenedig ym mis Medi 1859. Roedd traciau rheilffordd ar hyd y glanfeydd, ac uwch ben roedd cilffyrdd lle'r oedd glo'n cael ei arllwys o wagenni i longau. Ar yr ochr orllewinol roedd rheilffordd y Taff Vale, ar y dwyrain roedd rheilffyrdd y Rhymni a’r De Cymru.
Roedd y pen gogleddol, heb dipwyr glo, yn cynnwys dociau sych, melinau blawd a warysau. I ddechrau roedd ganddi hefyd iardiau adeiladu llongau. Cafodd y doc ei ailgyflenwi gan y gamlas gyflenwi o Blackweir trwy'r gamlas gyffordd, a oedd yn ei gysylltu â Chamlas Morgannwg trwy Ddoc Gorllewinol Bute. Cafodd rhan o’r gamlas gyflenwi yng nghanol y ddinas ei dadorchuddio yn 2022.
Adeiladwyd dociau eraill yng Nghaerdydd o'r 1880au wrth i longau dyfu hyd yn oed yn fwy. Dangosir yr awyrluniau yma trwy garedigrwydd Llywodraeth Cymru. Mae’r llun uchaf yn dangos pen gogleddol Doc Dwyreiniol Bute yn 1950, gyda Glanfa’r Iwerydd a’r dociau sych ar yr ochr bellaf.
Mae'r llun arall yn dangos dociau'r gorllewin a'r dwyrain yn 1956, pan oedd cydrannau yn cael eu tynnu o hen longau'r Llynges Frenhinol cyn sgrapio. Cafodd o leiaf un o'r rhai yn y llun ei sgrapio yn Aberdaugleddau ac un arall yn Llansawel.
Daeth y doc dwyreiniol cwteuedig yn nodwedd ddŵr pan ailddatblygodd Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd yr ardal. Daeth y craen o 1933, sydd i’w weld ar yr ochr ddwyreiniol, o Ddoc y Frenhines Alexandra, ac roedd yn wreiddiol mewn doc sych i'r de-ddwyrain o Ddoc Dwyreiniol Bute.
Cod post: CF10 4UW Map
 |
  |
 |
  |