Capel Sardis, Ystradgynlais

PWMP logoCapel Sardis, Ystradgynlais

Cafodd y capel Annibynwyr hwn ei agor yn 1861 a’i ailagor yn 1887 wedi addasiadau. Roedd yn disodli capel cynharach ar y safle, yn dyddio o 1841. Nid yw’r prif adeilad yn cael ei ddefnyddio bellach ar gyfer addoli ond cynhelir gwasanaethau rheolaidd yn festri’r ystafell ysgol. Adeiladwyd yr ystafell ysgol yn 1926.

Roedd y gwasanaethau yn wreiddiol yn y Gymraeg. Y capel oedd y lleoliad ar gyfer eisteddfodau a chymanfaoedd canu. Defnyddiwyd y festri weithiau ar gyfer cwestau.

Yn 1904, cynhaliwyd cyfarfod yma gan y gwrthwynebwyr goddefol, yn dilyn gwerthu eiddo yn hytrach na threthi na chafodd eu talu mewn protest yn erbyn Deddf Addysg 1902. Roeddynt yn rhan o ymgyrch anufudd-dod sifil (a gefnogwyd gan David Lloyd George, Prif Weinidog y dyfodol). Roedd anghydffurfwyr yn gweld y ddeddfwriaeth fel ymdrech i ddiddymu eu llais mewn ysgolion lleol a chynyddu cefnogaeth i ysgolion Anglicanaidd ac Ysgolion Pabyddol.

Cafodd cynulleidfa Capel Sardis hwb yn 1905 gan yr “adfywiad” Cristnogol a ysgogwyd gan y Parch Evan Roberts o Gasllwchwr. Er y gallai’r capel ddal 1,100 o addolwyr, roedd yn aml yn rhy llawn. Nid oedd llawer o’r 230 o aelodau newydd a fyddai’n mynychu yn gallu siarad na deall y Gymraeg!

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, eisteddodd David Price, diacon Sardis ar y tribiwnlys milwrol lleol lle’r oedd yn cynrychioli’r gymuned ffermio. Roedd ef ei hunan yn ffermio ym Mhalleg. Gwrandawodd y tribiwnlys ar ddadleuon dynion lleol dros gael eu heithrio rhag gwasanaeth milwrol gorfodol gan benderfynu a ddylent fynd i’r rhyfel ai peidio. Wedi ei farwolaeth yn 1919, derbyniodd David glod am ei “farn deg” mewn achosion tribiwnlys a oedd angen eu trin gyda doethineb.

Ym mis Medi 1917, cynhaliwyd gwasanaeth derbyn ar gyfer pedwar dyn oedd wedi ymuno â’r fyddin. Roedd un ohonynt, y Preifat D J Davies, wedi colli braich. Roedd un arall ohonynt, sef y Preifat Isaac Roberts, yn swyddog negesau meddygol y tu ôl i flaen y gad yn Ffrainc ac fe fu farw o’i anafiadau wedi cyrch awyr ar ei ysbyty ym mis Mehefin 1918.

Cod post: SA9 1JY    Map

I barhau gyda thaith Ystradgynlais yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, cerddwch tuag at y gorllewin ar Heol Giedd a throwch i’r chwith. Croeswch yr afon, dilynwch Heol Drafnidiol hyd at ei diwedd, gan ddilyn Heol Eglwys at faes parcio’r eglwys.
POWYS WAR MEMORIAL PROJECT  Tour Label Navigation previous buttonNavigation next button